70. rocznica Pałacu Kultury. Historia budynku i wpływ polskich twórców

We wtorek Pałac Kultury i Nauki ze względu na swoje 70-lecie organizuje obchody rocznicowe. Tego dnia w Parku Świętokrzyskim w godzinach od 12:00 do 17:00 odbędzie się piknik z różnymi atrakcjami dla rodzin, w tym gra terenowa, konkursy z nagrodami, animacje i zabawy, strefy sportu i rozrywki.

Od godz. 17:00 na placu Centralnym rozpoczną się obchody rocznicowe, w ramach których przewidziano m.in.:

• wernisaż fotograficzny „Pałac i Miasto. Warszawa na fotografiach Zbyszka Siemaszki”,
• urodzinowy tort,
• koncerty na żywo zespołów Brass Federacja, Beat Back, Menele i Wszyscy Byliśmy Harcerzami,
• silent disco,
• bezpłatne wejście na Taras Widokowy na 30. piętrze, dostępne w godzinach 20:00–23:00.

Jeszcze kilka dni przed jubileuszem zarząd PKiN wraz z przedstawicielami Miasta Warszawa opowiedział dziennikarzom o historii i ciekawostkach skrywających się w pomieszczeniach i oprowadził po zakamarkach zabytku. Budowla liczy 237 metrów wysokości, składa się z 46 kondygnacji i została zbudowana z 40 milionów cegieł. O historii Pałacu opowiedziała Dorota Zmarzlak, członek zarządu PKiN.

Historia budynku

Przypomniała, że budowa pałacu rozpoczęła się w roku 1951. Nawiązała również na początku do kwietnia 1945 roku.

- Strona radziecka złożyła deklarację stronie polskiej, że rząd sowiecki bierze na siebie część wydatków związanych z odbudową stolicy – wskazała.

Jak dodała, Polska w odpowiedzi wysłała „listę priorytetów, które przydałyby się na rzecz zbombardowanej stolicy”. 

- Na liście priorytetów były była oczywiście linia metra, było osiedle mieszkaniowe, był kampus uniwersytecki czy zespół budynków administracyjnych – wymieniła.

Dalsza część artykułu pod wideo.

Stalin pomysłodawcą Pałacu Kultury

Zmarzlak zaznaczyła, że dyktator ZSRR Józef Stalin postawił Warszawę przed decyzją dokonaną ws. olbrzymiej budowli. Powstała ona na wzór moskiewskich wieżowców, tzw. Siedmiu Sióstr. Warszawski budynek nie mógł być jednak wyższy od tych w Moskwie. 

- Historia Pałacu nie zaczyna się od naszej warszawskiej polskiej potrzeby, zaczyna się od takiej politycznej decyzji, która była bardzo symboliczna. Wszyscy wiemy, że architektura mówi bardzo głośno i bardzo mocno. Warszawa miała być przypieczętowana takim wieżowcem, który by po prostu symbolizował radziecką dominację w tamtych czasach – wyjaśniła.

Jak zauważyła, „to nie był pierwszy moment w historii, kiedy w Warszawie rozpoczęły się rozmowy o takim wieżowcu”.

- W dwudziestoleciu międzywojennym warszawscy urbaniści marzyli o tym, żebyśmy byli taką światową metropolią trochę jak Nowy Jork. Na wystawie w 1936 roku prezydent Stefan Starzyński oglądał taki projekt Wieży Niepodległości, nowoczesnego wieżowca w stylu art deco. Tam miała być radiostacja, taras widokowy. Oczywiście te warszawskie marzenia o byciu światową metropolią przerwała wojna, ale kiedy 10 lat później padła ta propozycja ze strony sowietów w jakimś wymiarze można powiedzieć, że było to spełnieniem naszych przedwojennych ambicji. Oczywiście ten budynek miał zupełnie inne wartości – oceniła członkini zarządu PKiN.

Odniosła się też do opinii, że budynek zaburzył życie w centrum miasta, „bo wyrzucił warszawiaków ze swoich mieszkań”. 

- Rzeczywiście w miejscu, w którym teraz stoi pałac, przed wojną było bardzo dużo życia. Stało tu około 160-170 kamienic, w których mieszkali ludzie, były sklepy, restauracje, uliczki. Natomiast to nie była reprezentacyjna część miasta, to nie było Krakowskie Przedmieście, to były bardzo wąskie ulice, kamienice czynszowe, nie było tu bruku, nie było kanalizacji, to nie był reprezentacyjny fragment miasta. Wśród warszawskich urbanistów i architektów jeszcze przed wojną krążyły takie marzenia i powstawały plany o tym, żeby tę część miasta po prostu wyczyścić, i żeby stała się ona bardziej otwarta, bardziej przestrzenna – mówiła Zmarzlak. 

Jak dodała, w 1931 roku istniał plan regulacyjny Warszawy.

Wskazała też, że Pałac „był właśnie symbolem radzieckiej dominacji, pięścią Stalina, pika w centrum Warszawy”, ale „również był takim prezentem nie w porę”.

Jak przypomniała, w 1945 roku ponad 80 proc. Śródmieścia jest zniszczone”. 

- Budowa Pałacu Kultury rozpoczyna się w 1951, zaledwie 6 lat później. W 1955 dalej prawie 40 proc. zabudowy Śródmieścia nie istnieje. Nie ma mieszkań, szpitali, szkół. I właśnie w takiej sytuacji powstaje coś tak pięknego, wielkiego, dominującego, wykończonego pod klucz. Ja rozumiem tę frustrację, którą wtedy budził. Jeśli ludzie nie mają gdzie mieszkać, a widzą taki pałac, to musiało się skończyć wielkimi emocjami – wskazała.

Jej zdaniem, w przypadku przyjęcia koncepcji budowli 10 lat później, mogłaby ona być przyjęta trochę inaczej.

Komunistyczna propaganda

Jak wskazała, padały różne określenia o budynku.

- (Pisarz) Leopold  Tyrmand pisał, że pałac to przemoc architektoniczna. Broniewski uważał, że przypomina koszmarny sen cukiernika. Obok Pałacu nikt nie przechodził obojętnie i dalej nie przechodzi, chociaż teraz te emocje już są chyba w większości pozytywne – powiedziała członkini zarządu PKiN.

Zwróciła uwagę, że Pałac był symbolem „sowieckiej dominacji i był tak wykorzystywany przez komunistyczną propagandę”. 

- Jego budowie towarzyszyły tysiące publikacji, kronik, filmowych audycji. Był zbudowany specjalny drewniany pomost, z którego warszawiacy mogli oglądać budowę. Prawie pół miliona ludzi odwiedziło budowę w zorganizowanych wycieczkach. Dużo było rozmowy o darze bratniego narodów, prezentach, przyjaźni – powiedziała Zmarzlak.

Jak dodała, „wszyscy musieli zrozumieć, kto to buduje i po co”. 

Uroczyste otwarcie

Członkini zarządu PKiN zwróciła uwagę na datę 21 lipca 1955 roku, gdy odbyło się „uroczyste przekazanie budynku stronie polskiej”. Tego dnia o godz. 16:00 podczas oficjalnego otwarcia Pałacu ówczesny premier Józef Cyrankiewicz użył pozłacanych nożyczek „niemieckiej firmy Tolle, którymi przeciął czerwoną wstęgę. 

- Częścią tej wielkiej propagandy była duża ilość różnego rodzaju wydawnictw, oczywiście książek, plakatów, wierszyków, utworów, haftowanych ciast i tego typu gadżetów – dodała.

Polscy architekci

Inicjatorem PKiN był Stalin, zaś odpowiedzialnym za realizację projektu był radziecki architekt Lew Rudniew. Niemniej samo projektowanie przekazane też w ręce polskich architektów, ceramików, metaloplastyków, architektów wnętrz, snycerzy.

- Jeśli chodzi o detale, to na pewno musieli konsultować się z zespołem Lwa Rudniewa, ale rzeczywiście mieli możliwość własnego rozkwitu, własnych pomysłów artystycznych, bo one były akceptowane – powiedział Raportowi Warszawskiemu historyk sztuki Krzysztof Mordyński.

Jak tłumaczył pomysły polskich artystów „były akceptowane dlatego, że to jest sztuka dekoracyjna”. 

- Socjalizm w sztuce może nam się kojarzyć właśnie z taką doktryną, ze ścisłym panowaniem nad tym artystą aż do jego zniewolenia. Natomiast tutaj to jest bardzo ważne, że jest mało tych treści ideologicznych. To jest po prostu sztuka dekoracyjna i to dobrze wykonana sztuka dekoracyjna, bo jak najbardziej akceptowana w tych socjalistycznych mniejszościach – wyjaśniał kustosz w Muzeum Uniwersytetu Warszawskiego. 

Początki PKiN po otwarciu

W 1955 roku Cyrankiewicz powołał Stanisława Barszczewskiego na dyrektora zarządu Pałacu Kultury i Nauki im. Józefa Stalina. Na mocy uchwały Prezydium Rządu z 1954 roku, Zarząd Pałacu Kultury i Nauki przejął zarządzanie budynkiem, a jego pierwszymi użytkownikami – wyznaczonymi przez Urząd Rady Ministrów – zostały: Teatr Domu Wojska Polskiego, Teatr Kukiełkowy „Lalka” oraz Muzeum Techniki Naczelnej Organizacji Technicznej. W lipcu 1955 roku do grona instytucji działających w gmachu dołączyły m.in. Polska Akademia Nauk, Instytut Nauk Społecznych oraz Wieczorowy Uniwersytet Marksizmu i Leninizmu.

W styczniu 1956 roku na 27. piętrze rozpoczęła się instalacja aparatury nadawczej dla telewizji. W tym samym czasie, obok wydarzeń o charakterze politycznych i propagandowym, Pałac stał się też przestrzenią dla zorganizowanych – choć kontrolowanych – artystycznych inicjatyw, rozpoczynając pewną formę „koncesjonowanej wolności” w kulturze.

30 kwietnia 1956 roku zakończono montaż stałej stacji telewizyjnej na 5. i 27. piętrze. Zasięg transmisji zwiększono z 30 do 100 kilometrów. Już dzień później – 1 maja – przeprowadzono pierwszą bezpośrednią transmisję akademii z okazji Święta Pracy, odbywającej się w Sali Kongresowej.

17 listopada 1956 r. mocą uchwały Prezydium Rządu zdecydowało o przekazaniu Zarządu Pałacu Kultury i Nauki im. Józefa Stalina spod nadzoru Urzędu Rady Ministrów w gestię Prezydium Rady Narodowej miasta stołecznego Warszawy. Wraz z tą decyzją nazwisko Stalina przestało pojawiać się w oficjalnych dokumentach dotyczących Pałacu.

31 maja 1958 r. w pałacowych wnętrzach ówczesny szef rządu uroczyście zainaugurował III Międzynarodowe Targi Książki. W wydarzeniu wzięło udział 20 państw, prezentując łącznie 30 tysięcy książek. Były to pierwsze targi książki zorganizowane w Pałacu Kultury i Nauki.

16 lipca 1960 r. z okazji pięciolecia istnienia PKiN sala konferencyjna na IV piętrze otrzymała imię prof. Lwa Rudniewa – głównego projektanta gmachu i nadal nosi jego imię. 

Pałac Kultury i Nauk zaczął organizować różne wydarzenia kulturalne, naukowe, czy też polityczne. Gościły w nim różne znane osobistości ze świata polityki, nauki, sztuki, np. sekretarz generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych Sithu U Thant (1962), pierwszy kosmonauta świata Jurij Gagarin francuska piosenkarka Dalida, brytyjski kompozytor Elton John.