45 lat temu warszawską Starówkę wpisano na listę UNESCO. Był to wyraz podziwu dla warszawiaków

Warszawska Starówka jest dobrem światowym od 45 lat

2 września 1980 roku, w trakcie IV sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa UNESCO, postanowiono wpisać warszawską Starówkę na listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego. Tym samym, nasze centrum znalazło się wśród m.in. centrum Rzymu, Ouro Preto w Brazylii czy Bosra w Syrii. Od tych wydarzeń minęło już 45 lat, a pieczołowitość i wytrwałość, z jaką odbudowano Starówkę, nadal zadziwia miliony turystów.

Początkowo stał tutaj mały gród

Za lokalizację przyszłego Starego Miasta, pierwotni budowniczowie wyznaczyli sobie skarpę, nad brzegiem dopływu Wisły, czyli rzeczki Kamionki. Było to w bezpośredniej okolicy zamku książąt mazowieckich, gdzie obecnie mieści się najstarszy fragment Zamku Królewskiego. Początki Starówki sięgają jeszcze XIII wieku, kiedy to z rozkazu najpewniej Bolesława II, miasteczko zostało otoczone wałem ziemnym, który sto lat później został zastąpiony murem. Z tych samych powodów co teraz (m. in. świetnej lokalizacji), osadę zamieszkiwali głównie bogaci kupcy. Miasto miało początkowo ok. 10 ha powierzchni, 12 ulic, dwa place targowe oraz ok. 170 domów.

W sercu miasta znajdował się wielki, prostokątny plac, przy którym wznosiły się domy najbogatszych mieszkańców. Były one wąskie, jedno lub dwupiętrowe, o stromych schodach i dwuspadowych dachach. Ich pierwotnym budulcem było drewno. Dopiero po licznych pożarach zdecydowano się postawić domy murowane.

Wraz z założeniem miasta, wzniesiono kościół parafialny św. Jana. Przy centralnym rynku mieszkał wójt, który początkowo zarządzał mieściną. Dopiero w drugiej połowie XIV wieku wybudowano ratusz, w którym zaczęła urzędować Rada Miejska. To również okres intensywnej rozbudowy grodu, który otrzymał aż dwie linie murów, dodatkowe baszty i fosę. Do miasta drogą lądową można było się dostać jedynie bramą Krakowską i Nowomiejską. Od strony Wisły wybudowano furtki dla pieszych.

Kolejnym ważnym momentem w dziejach rozwoju miasta, była decyzja Zygmunta III Wazy z 1596 roku, o przeniesieniu stolicy kraju z Krakowa do Warszawy. Pożar Zamku Królewskiego na Wawelu umożliwił przekształcenie miasta w faktyczną stolicę Rzeczpospolitej. Wtedy wybudowano zbiorniki wody pitnej i połączony z nimi system wodociągowy. Budowane nowe kamienice były coraz bardziej okazałe, a rynek stał się centrum handlu. Intensywna rozbudowa Warszawy przez kolejne stulecia doprowadziła do tego, że jeszcze na początku XIX wieku Stare Miasto zostało pozbawione wszelkich murów obronnych.

Kluczowe były wydarzenia z sierpnia 1944 roku

Istotnym dla dzisiejszej rocznicy wydarzeniem w historii Starówki, jest nie tyle wybuch II wojny światowej, co samego Powstania Warszawskiego. W wyniku walk oraz późniejszego odwetu, jaki wojska III Rzeszy dokonały na stolicy Polski, zniszczonych zostało ponad 85 proc. wszystkich zabudowań Starówki. Po wyparciu Niemców z Warszawy nie było zgody co do losu zrujnowanego Starego Miasta. 

5 listopada 1944 roku odbył się pierwszy zjazd Stowarzyszenia Architektów Rzeczpospolitej Polskiej, podczas którego wystosowano pismo do Biura Planowania i Odbudowy z apelem, o jak najszybsze podjęcie decyzji. Taka pojawiła się 3 stycznia 1945 roku, której adresatem była Krajowa Rada Narodowa. 

Pod koniec stycznia powołano Biuro Odbudowy Stolicy, na którego czele stanął Roman Piotrowski. Kwestią Starego Miasta zajął się Wydział Architektury Zabytkowej. Ich zadaniem było najwierniejsze odwzorowanie historycznej zabudowy sprzed września 1939 roku. Pomóc w tym miały tysiące zdjęć, szkiców i planów. Do zadania zostali zaprzęgnięci architekci, artyści, historycy czy budowniczy. Pierwszym etapem było odgruzowanie Starówki i zabezpieczenie nadal stojących kamienic.

Do końca 1949 roku udało się odgruzować niemal setkę kamieniczek i 45 budynków. Nieco dłużej trwała odbudowa katedry św. Jana i innych kościołów Starego Miasta. Zdecydowanym rekordzistą w tej kwestii był jednak Zamek Królewski, który został udostępniony zwiedzającym dopiero w 1981 roku i to jedynie w części. Jako takie Stare Miasto zostało odrestaurowane już w 1955 roku.

Wpis UNESCO wyrazem podziwu dla warszawiaków

Warszawskie Stare Miasto, a dokładniej jego niemal idealna rekonstrukcja, stanowi jedyny na świecie przykład odbudowy utraconego zabytku. Wysiłek, jakiego podjęli się warszawiacy, został doceniony także przez społeczność międzynarodową, m. in. dlatego 45 lat temu zdecydowano się wpisać Starówkę na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. 

Jako wyjaśnienie tej decyzji podano:

„Ponad 85 proc. zabytkowego centrum Warszawy zostało zniszczone przez nazistowskie oddziały okupacyjne. Po wojnie mieszkańcy Warszawy podjęli dzieło odbudowy, które doprowadziło do odtworzenia kościołów, pałaców i domów będących symbolem polskiej kultury i narodowej tożsamości. Jest to wyjątkowy przykład całkowitej rekonstrukcji zespołu historycznego.”

By uczcić to wydarzenie, na bruku przy ul. Zapiecek umieszczono tablicę pamiątkową z napisem:

„Postanowieniem komitetu dziedzictwa światowego warszawskie Stare Miasto dobrem kultury światowej UNESCO. Wrzesień 1980”.