Do rejestru zabytków wpisano fragment Wileńskiej. Tamtejsze kamienice przetrwały wojnę i PRL

Wileńska wpisana do rejestru zabytków

Marcin Dawidowicz, mazowiecki wojewódzki konserwator zabytków (MWKZ), zadecydował o wpisaniu historycznych kamienic przy ul. Wileńskiej na Pradze-Północ do rejestru zabytków. Dokładniej chodzi o fragment drogi, od ul. Targowej do ul. Konopackiej.

W swoim uzasadnieniu MWKZ wskazuje, że zabudowa Wileńskiej jest cennym przykładem architektury z przełomu XIX i XX wieku. W ten układ urbanistyczny wliczana jest pierzeja północna, której parcelacja jest typowa dla zabudowy czynszowej, wznoszonej pod koniec XIX w. Dodatkowo są to zabudowania towarzyszące kolei, czyli reprezentacyjne budynki z lat 20. XX w. (gmach Warszawskiej Dyrekcji Kolei Państwowych, willa naczelnika) oraz modernistyczną zabudowę mieszkaniową z końca lat 30. XX w. (zespół domów dla pracowników kolejowych), uzupełnioną po wojnie z zachowaniem skali i charakteru zespołu.

„Zabudowa ul. Wileńskiej, od ul. Targowej do ul. Konopackiej podporządkowana jest historycznym podziałom parcelacyjnym i funkcjonalnym (tereny kolejowe), tym samym odzwierciedla etapy rozwoju jej układu urbanistycznego […]. Zabudowa ulicy w dużym stopniu przetrwała zniszczenia II wojny światowej oraz prowadzone w późniejszych dziesięcioleciach prace modernizacyjne. Zachował się czytelny przebieg wytyczonej w linii prostej ulicy, z ciągami pieszymi wzdłuż elewacji budynków po obu stronach, zielenią pomiędzy jezdnią a chodnikiem po wschodniej oraz czytelnymi wjazdami na teren posesji” — wyjaśnia MWKZ.

Zdaniem konserwatora jest to wyjątkowy w skali dzielnicy i miasta przykład kształtowania tkanki miejskiej, o zróżnicowanej zabudowie, dokumentujący reprezentacyjny charakter rejonu dawnego dworca Kolei Warszawsko-Petersburskiej. Przykładem są tutaj elementy wystroju elewacji kamienic mieszkalnych oraz budynków kolejowych, detalu architektonicznego czy stolarki okiennej i drzwiowej. Dla konserwatora stanowią one element kultury materialnej Pragi.

Udział w finalizacji postępowanie wpisywania fragmentu Wileńskiej do rejestru mieli także dzielnicowi radni ze stowarzyszenia Porozumienie dla Pragi. Przy okazji ogłoszenia sukcesu, zapowiadają oni kolejne działania, których zwieńczeniem ma być przyjęcie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla Wileńskiej. 

- Choć postępowanie zostało wszczęte z urzędu przez konserwatora, nasze stowarzyszenie dołączyło w jego trakcie do postępowania na prawach strony. Zależało nam w ten sposób na transparentności postępowania oraz na jego maksymalnym przyspieszeniu, bo Wileńska i jej budynki nie mogą dłużej czekać. Udało się. Całe postępowanie trwało do czerwca. Teraz czas na mpzp dla Wileńskiej. Będziemy o taką koncepcję zabiegać przez zarząd i naszych radnych — dodaje Krzysztof Michalski, radny oraz szef stowarzyszenia.

Wyjątkowy układ z przełomu wieków

Wileńska została wytyczona w 1873 r. Fragment ulicy od dzisiejszej ul. Konopackiej znajdował się na obszarze dawnych gruntów folwarku Targówek, które zostały podzielone na mniejsze kolonie. Ich właścicielem był m. in Ksawery Konopacki (1813 1879), od 1858 r. urzędnik Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu w Warszawie. Podjęte przez niego prace regulacyjne tej części miasta oraz decyzja o lokalizacji początkowej stacji Drogi Żelaznej Warszawsko-Petersburskiej (1862) przyczyniły się do rozwoju ul. Wileńskiej.

Dworce Petersburski i Terespolski przy ul. Kijowskiej zostały połączone tramwajem konnym,  fragment ul. Wileńskiej w rejonie stacji był wybrukowany. W 1891 r. Nowa Praga wraz ze Szmulowizną i Kamionkiem została przyłączona do Warszawy, co spowodowało konieczność uregulowania numeracji hipotecznej działek. W 1893 r., w związku z przeniesieniem rogatek wileńskich i żądaniami mieszkańców Nowej Pragi, zarząd kolei konnych zdecydował się „przedłużyć linię kolei konnej z placu Zamkowego do dworca petersburskiego przez ulice: Wileńską, Konopacką i Stalową do Szwedzkiej”. W 1895 r. przeprowadzono roboty budowalne ul. Wileńskiej, polegające na podniesieniu poziomu ulicy oraz wykonaniu betonowych chodników. Dworzec Warszawsko-Petersburski był główną stacją obsługującą przyjezdnych ze wschodu, w tym odwiedzającego Warszawę cara Mikołaja II Romanowa z małżonką.

W czasie I wojny światowej dworzec Kolei Warszawsko-Petersburskiej został zniszczony przez wycofujące się wojska rosyjskie (1915), ruiny budynku rozebrano w 1919 r. Działania wojenne bez większych uszkodzeń przetrwała zabudowa mieszkalna. Posesje wzdłuż południowej pierzei ul. Wileńskiej przeznaczone zostały na zabudowę kolejową (administracyjną i mieszkaniową).

Na początku lat 20. XX w. wzniesiono na tym terenie Willę naczelnika dystansu drogowego. W 1927 r. opracowany został projekt siedziby Warszawskiej Dyrekcji Kolei Państwowych wraz z zapleczem, autorstwa Mariana Lalewicza, prace budowlane zrealizowano w latach 1928–1931. W związku z rosnącym zagrożeniem wybuchu konfliktu zbrojnego ok. 1939 r. za siedzibą Dyrekcji wybudowano schron przeciwlotniczy.

W czasie II wojny światowej zniszczenia zabudowy przy ul. Wileńskiej były nieznaczne. Zasadnicze zmiany nastąpiły po 1945 r. Równolegle do ul. Wileńskiej, w miejscu torów kolejowych wytyczono nowy ciąg komunikacyjny tzw. trasę WZ (1947-1949) i jej kontynuację w kierunku wschodnim, (ob. al. „Solidarności”). Na placu między d. gmachem Warszawskiej Dyrekcji Kolei Państwowych a blokami pracowniczymi wzniesiono 3 budynki mieszkalne, poszerzono i wyprostowano przebieg ulicy przy skrzyżowaniu z ul. Konopacką, zastąpiono drewniany dom przy ul. Wileńskiej 47 blokiem mieszkalnym, na terenach kolejowych wzniesiono blok przy ul. Wileńskiej 18. Najprawdopodobniej w latach 60. XX w. w części budynków usunięto historyczny detal architektoniczny.

W latach 80. XX w. pomiędzy blokami kolejowymi a parowozownią, na przedłużeniu ul. Konopackiej wytyczono ul. Rzeszotarskiej, łączącą się z al. „Solidarności”. Od końca lat 80. XX w. prowadzono intensywną zabudowę wschodniego odcinka ul. Wileńskiej, bloki budowano w miejscu rozbieranych kamienic o niższym standardzie oraz na terenie pustych parceli. W 2010 r. rozebrana została parowozownia praska, stanowiąca jedno z ostatnich świadectw kolejowej przeszłości południowo-wschodniego odcinka ul. Wileńskiej.