Przed wybuchem wojny nowa zabudowa Ochoty powstawała na zachód od Grójeckiej, na obszarze sięgającym aż do ulic Szczęśliwickiej oraz Opaczewskiej. Mimo sprzyjającej koniunktury, wiele z ulic i kwartałów nie zostało w pełni ukształtowanych, co wykorzystano do budowy powojennych osiedli mieszkaniowych.
W latach 1945-48 na Ochocie odbudowano większość przedwojennych budynków mieszkalnych, należących do spółdzielni lub prywatnych właścicieli. Jednocześnie powstawały jedynie nieliczne nowe budynki mieszkalne, również realizowane przez inwestorów indywidualnych. Sytuacja miała się wkrótce zmienic, gdyż nowe władze komunistyczne planowały pełną komunalizację budynków oraz nacjonalizację gospodarki mieszkaniowej i przemysłu budowlanego. Wiosną 1948 powstał Zakład Osiedli Robotniczych, instytucja odpowiedzialna za projektowanie, realizację i administrację nowych osiedli w Warszawie i całym kraju. To właśnie ZOR w kolejnym dwudziestoleciu był głównym inwestorem na terenie Ochoty.
Nowe osiedla na Ochocie od początku lat 50. wznoszono w sąsiedztwie zachowanej zabudowy, wykorzystując istniejącą infrastrukturę komunalną oraz fragmenty przedwojennej sieci ulicznej. Na tej zasadzie dokonano lokalizacji osiedla Nowa Ochota.
Projekt Nowej Ochoty zaczął powstawać w momencie „przełomu”, mającego wpływ na ostateczny układ przestrzenny oraz architekturę osiedla. Latem 1949 w Polsce dokonano wprowadzenia doktryny realizmu socjalistycznego jako naczelnego stylu w architekturze, sztuce i urbanistyce. Źródłem „nowego stylu” była monumentalna architektura epoki stalinowskiej w ZSRR. Krytyce poddano funkcjonalistyczną urbanistykę miast i osiedli modernistycznych – wolnostojących bloków, rozdziału funkcjonalnego i odejścia od zabudowy przyulicznej. Jako wzorzec stawiano powrót do historycznych wzorców renesansu baroku i oświecenia, wykorzystujących osie kompozycyjne i widokowe, „geometryczną” sieć uliczną, symetrię budynków oraz zabudowę obrzeżną w pierzejach. W lipcu zaprezentowany został Plan Sześcioletni Odbudowy Warszawy, mający doprowadzić do przeobrażenia stolicy w miasto przemysłowe i robotnicze. W ramach tworzenia nowej Warszawy również Ochota miała zostać znacząco rozbudowana, a na jej terenie planowano nowe osiedla robotnicze ZOR w sąsiedztwie przedwojennych kwartałów. Przeprowadzona w latach 1945–1948 komunalizacja gruntów oraz nacjonalizacja budynków umożliwiała Zarządowi Miasta, B.O.S. oraz ZOR lokalizację projektów na prawie dowolnym obszarze Warszawy, nawet w jej centralnych rejonach.
Projekt dzielnicy powstał już jako opracowanie państwowego „Miastoprojektu Stolica” autorstwa Józefy Malinowskiej i Juliusza Nehrebeckiego. Nowe osiedle ZOR miało gabaryty skali adekwatne do wielkomiejskiej dzielnicy. Obszar inwestycji był ograniczony od północy ulicami Radomską i Kopińską, od wschodu przez Grójecką oraz Szczęśliwicką od zachodu. Południową granicę Nowej Ochoty wyznaczała ulica Nowa Opaczewska (Bitwy Warszawskiej 1920), wytyczona prostopadle po zachodniej stronie Grójeckiej, w miejscu jej skrzyżowania z Opaczewską.
Przestrzeń wielkiej inwestycji obejmowała fragmenty przedwojennych ulic oraz liczne domy mieszkalne stojące samotnie bądź tworzące w grupach odcinki nierozwiniętych pierzei. Projekt urbanistyczny zakładał ukształtowanie ortogonalnych kwartałów zabudowy obrzeżnej, złożonej z bloków od 4 do 7 pięter, których bryły usytuowano względem licznych osi symetrii, czytelnych na planie osiedla. W rejonie Lelechowskiej i Częstochowskiej oraz Kopińskiej nowe domy uzupełniły istniejącą zabudowę przedwojenną. Na południe od Częstochowskiej powstał prawie całkowicie nowy układ ortogonalnych kwartałów.
Zabudowa wzdłuż pierzei formuje obszerne kwartały uliczne, wewnątrz których znalazły niższe bloki oraz ostańce przedwojennych kamienic. Wedle projektu zespołu Józefy Malinowskiej zaprojektowano również najprawdopodobniej domy tworzące zabudowę przy Barskiej, Kaliskiej i Białobrzeskiej.
W centrum założenia znajduje się najważniejsza przestrzeń osiedla – główny plac miejski zaprojektowany jako miejsce koncentracji lokali handlowych i usługowych w parterach trzech bloków otaczających plac.
Domy kształtowały ściany urbanistyczne otaczające 6-piętrowymi fasadami socrealistyczny „rynek” dzielnicy. Plac na planie kwadratu ok. 72 × 72 m powstał na przedłużeniu osi ulicy Baśniowej – nowej, szerokiej alei wytyczonej prostopadle do Grójeckiej.
Blok tworzący zachodnią pierzeję „rynku” jest jednocześnie fragmentem wschodniej pierzei ulicy Białobrzeskiej, do której prowadzą bramy przebite w parterze budynku. Bloki w północnej i południowej posiadają również swoje własne dziedzińce na tyłach „rynku”.
Czas krytyki socrealizmu nastał już w połowie 1955, jeszcze w trakcie realizacji Nowej Ochoty. Coraz śmielej prowadzone były dyskusje krytyczne w odniesieniu do przerostu reprezentacyjnych form, bogactwa detali i monumentalnej urbanistyki. Społeczna i środowiskowa krytyka socrealizmu miała także wpływ na samą politykę budowlaną ZOR i Ministerstwa Budownictwa.
Przejawem zmian i rewizji założeń projektowych „okresu przejściowego” 1955-56 był los bloków budowanych w osiedlu ZOR Ochota. Bloki osiedla Nowa Ochota zostały ukończone w okresie architektonicznej „odwilży”, skutkiem czego finalne formy wielu budynków są prawie całkowicie pozbawione detali oraz dekoracji. Świadectwem ich socrealistycznego rodowodu są jedynie symetryczne kompozycje rytmów i podziałów elewacji oraz proporcje brył z wysokimi parterami i partiami attykowymi.
Jedynie część monumentalnych bloków została wyprawiona elewacjami z piaskowca i wapnia. Kamienne fasady zrealizowano m.in. wzdłuż Grójeckiej, wokół głównego rynku oraz na sąsiednich ulicach. Większość zaledwie otynkowano pod koniec dekady. Wtedy również ukończono pojedyncze budynki plomby domykające układ zabudowy istniejącego osiedla jak blok w narożniku Grójeckiej i Bitwy Warszawskiej. Na terenie Nowej Ochoty powstało ok. 4040 mieszkań dla ok. 10–12 tys. lokatorów.
Wiosną 1956 podczas narad architektów partyjnych socrealizm poddany został masowej krytyce, po której nastąpiło oficjalne „zamknięcie” okresu socrealistycznego. Odejście od stylistyki monumentalnej nie oznaczało porzucenia planów inwestycyjnych. Wieloetapowe realizacje nowych dzielnic miały być kontynuowane, choć dokonana została rewizja planów urbanistycznych oraz projektów architektonicznych, często prowadzona równolegle z budową kolejnych etapów osiedli. Również na Ochocie planowano kontynuację zabudowy terenów leżących wzdłuż Grójeckiej. Kolejnym etapem było Osiedle Szosa Krakowska.
(...) Ciąg dalszy artykułu znajduje się w miesięczniku Skarpa Warszawska.
- Dworzec na zachodnim krańcu miasta,
- historia ochockiego zieleniaka,
- o ceglanym klejnocie przedmieścia.
***
Grzegorz Mika - architekt, varsavianista, autor książki Od wielkich idei do wielkiej płyty, autor strony Warszawski Modernizm 1905-1939.
Napisz komentarz
Komentarze